Političke vlasti i službe u sistemu unutrašnje bezbijednosti Austro – ugarske su i prije zvanične objave rata Srbiji 28. jula 1914. godine, preduzimale i vršile pritisak i represalije nad Srpskim stanovništvom Monarhije a posebno na prostoru Bosne i Hercegovine. Ubistvo prijestolonasljednika Crno- žute monarhije Franca Ferdinanda i njegove supruge Sofije Hotek Hohenberg u Sarajevu 28. juna 1914. godine, zaoštrilo je još više već ionako složene odnose između Srba i zvaničnih vlasti Austro – ugarske države. Javne ličnosti prije svega Srpskog porijekla, sveštenici, trgovci, ličnosti angažovane u društveno – političkom i kulturom životu na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, bez razlike da li dolaze iz manjih ili većih mjesta, bile su izložene pritiscima, hapšenjima, saslušavanjima i sudskim procesima.
Ni Prnjavor nije bio izuzet od takvih postupaka. Već u prvim mjesecima rata viđeniji Srbi iz Prnjavora uzimani su kao taoci te odvođeni i zatvarani u logor u Doboju, Brodu, a jedna grupa ljudi iz Prnjavora internirana je u logor u Aradu (današnja sjevero – zapadna Rumunija). Osim toga, Srpsko stanovništvo okoline Prnjavora mobilisano je u Austro – ugarsku vojsku.
Ovdje je, međutim, zanimljivo prikazati detalje iz dva dokumenta od 14. i 19. avgusta 1914. godine, koji oslikavaju atmosferu u Prnjavoru neposredno poslije sarajevskog atentata i u prvim mjesecima rata a čiji su glavni protagonisti Hasib ef. Softić, tadašnji gradonačelnik Prnjavora, zatim Emilijan Blažeković, kotarski predstojnik u Prnjavoru, inače porijeklom Hrvat, i Zaim Tetarić, trgovac i posjednik iz Banja Luke.
Zaim Tetarić je, prema sopstvenom svjedočenju odnosno izjavi koju je 14. avgusta 1914. godine dao u kancelariji Okružne oblasti u Banjaluci a o čemu je kod iste sačinjen i zapisnik, bio u Prnjavoru 7. avgusta 1914. godine te se susreo i sa gradonačelnikom Softićem koji mu je govorio o stanju i događajima u Prnjavoru neposredno poslije Vidovdana 1914. godine. Tom prilikom Softić je pričao Tetariću da je kotarski predstojnik Blažeković na dan objave rata Srbiji 28. jula 1914. godine, održao jedan sastanak sa viđenijim građanima među kojima je bio prnjavorski trgovac i tadašnji gradski vijećnik Jovo Stanković i sveštenik Jovo Jovanović i molio da se utiče na djecu u Prnjavoru da ne idu ulicama i ne kliču u čast kralja Petra. Takođe, Tetarić je mogao čuti da se Srbi u Prnjavoru, s obzirom na ratne okolnost, jako slobodno i drsko ponašaju što navodno vrijeđa ostale građane. Naveo je kako prnjavorski trgovac i „srbofil Tošo Todorović hoda po čaršiji s puškom“ i kako time želi pokazati da mu novonastale političke i ratne okolnosti ne smetaju. Slične istupe imali su i drugi, za to vrijeme poznati Prnjavorčani Stevo Ostojić, Jeftan Kovačević i Jovo Marković. Posvjedočio je Tetarić i o verbalnim istupima sveštenika Luke Davidovića iz Vijačana nakon što se doznalo za atentat u Sarajevu. Prema njegovim navodima prota Davidović je riječima iskazao zadovoljstvo zbog događaja u Sarajevu govoreći: „Danas se veselimo, a sutra ćemo naše veselje potvrditi i još se bolje veseliti“. O tome je gradonačelnik Softić obavijestio kotarskog predstojnika Blažekovića koji je tada iskazao svoju namjeru da pozove Vijačanskog sveštenika na razgovor ali je dodao da ta njegova izjava i nije nešto „golema“ stvar što je Softića začudilo.
Već 19. avgusta 1914. godine kod iste okružne oblasti biće sastavljen novi zapisnik, ali ovog puta izjavu će dati tadašnji gradonačelnik Prnjavora Hasib ef. Softić. Njegova izjava, nije se mnogo razlikovala od izjave Zaima Tetarića, međutim, Softić je dodao kako su u svim kotarevima ljudi zatvarani i uzimani za taoce i da samo u Prnjavoru nisu iako ima razloga za to jer se mnogi Srbi drsko ponašaju i mnogi su sumnjivi. Imena koja je u svom iskazu pomenuo Tetarić, pomenuo je i Softić stim što je Softić dodao kako je čuo da je kotarski predstojnik Blažeković vratio oduzete puške Jovi Markoviću i Toši Todoroviću i da je ovog drugog i lično vidio kako sa puškom hoda. Govoreći o situaciji u Prnjavoru Hasib ef. Softić se još jednom dotakeo kotarskog predstojnika Emilijana Blažekovića i tvrdio da je ovaj prvih dana avgusta bio sa Prnjavorskim Srbima na dva teferiča gdje se peklo jagnje i pjevalo. Svoj iskaz tadašnji gradonačelnik Prnjavora završio je osvrnuvši se na verbalne istupe prote Luke Davidovića iz Vijačana, što je pomenuo i Zaim Tetarić u svom iskazu, ali Softić dodaje kako je čuo da je taj sveštenik već uhapšen.
Manjak istorijskih izvora ne dopušta nam da u većem obimo pratimo dešavanja i život u Prnjavoru i njegovoj okolini u vrijeme Velikog, odnosno Prvog svjetskog rata. Odmah nakon atentata u Sarajevu odnos vlasti u Prnjavoru prema Srbima naglo se zaoštrava. Zabranjen je rad svim srpskim društvima a njihova imovina je zaplijenjena. Međutim, ono zbog čega su dodatno zanimljiva i značajna ova dva dokumenta tj. zapisnika, jeste činjenica da su se Srbi, koji su se prema izjavama Zaima Tetarića i Hasiba ef. Softića drsko i slobodno ponašali pa i nosili puške po Prnjavoru, upravo nešto kasnije našli kao taoci i zatvorenici u kuli kod Broda te u logorima Doboj i Arad što predstavlja svojevrsni terminus post quem njihovog hapšenja i odvođenja u logore. Čini se da je samo vijačanski sveštenik Luka Davidović nešto prije ovog datuma bio uhapšen.
Povezanost sa ova dva dokumenta svakako ima i sudbina Emilijana Blažekovića, kotarskog predstojnika u Prnjavoru. Njegova se aktivnost u tim julskim i avgustovskim danima 1914. godine, svodila uglavnom na verbalna upozorenja i opomene stanovništvu a poznato je da je odbijao izdati naređenja o hapšenju i zatvaranju Srba u Prnjavoru te će uskoro , od strane okupacionih vlasti, biti smijenjen sa tog položaja. Sadržaj zapisnika od 14. i 19. avgusta 1914. godine, dodatno potvrđuju njegov odnos prema Srbima. Zbog takvog držanja on će nakon rata biti imenova počasnim građaninom Prnjavora.
Dosta složeniji slučaj je ličnost gradonačelnika Hasiba ef. Softića. Na osnovu ova dva dokumnta jasno se može zaključiti da se na samom početku rata on zalagao za održavanje poretka koji je uspostavila Austro – ugarska kao i za provođenje svih mjera koje su slijedile i bile proizvod ratnih okolnosti. Ono na šta se, međutim, moramo osvrnuti jeste činjenica da je Softić dugo godina, otprilike sedamnaest, bio gradonačelnik Prnjavora. U njegovom slučaju dodatno zbunjuje činjenica da je on, osim što je bio gradonačelnik Prnjavora u Austrijskom periodu, bio na tom položaju i u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Ako imamo u vidu njegov razgovor sa Zaimom Tetarićem u avgustu 1914. godine te izjave date istog mjeseca u kancelariji Okružne oblasti u Banjaluci ali i saznanje da je Softić bio gradonačelnik Prnjavora u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nameće se pitanje kako se Softić našao na tom položaju s obzirom na svoje držanje na početku rat? Bez relevantnih istorijskih izvora teško je preciznije dati ozbiljan i tačan zaključak ali vjerovatno se u periodu do kraja rata držanje gradonačelnika Softića prema Srbima u Prnjavoru dosta popravilo. Hasib ef. Softić umro je 1927. godine.
Srpska vojska na čelu sa potporučnikom Ratkom Blagotićem, oslobodila je Prnjavor 21. novembra 1918. godine, na dan kada naša pravoslavna crkva proslavlja Sabor svetog Arhangela Mihaila, odnosno Aranđelovdan.
Dario Topić
Sve pohvale za ovu objavu iz koje mozemo zakljuciti da su Prnjavorcani slobodarskog duha,a Vijacani mjesto iz kojega se kroz istoriju desavali vazni dogadjaji koji su uticali na borbu protiv okupatora.
Prvi Solunski dobrovoljci iz Prnjavora su Vijacanci,a najvise ih je i odlikovano,od ukupno odlikovanih 54 cak devet je Vijacanaca.
Ustanak protiv Nezavisne Drzave Hrvatske za Srednju Bosnu 1941 godine podignut je u Vijacanima,a Vijacanci su dali tri narodna heroja od kojih i Vida Njezica delegata u prvom zasjedanju Avnoja u Mrkonjic gradu.
Vijacanci su svoju odanost Srpskom narodu pokazali i u otadzbinskom ratu gdje formirana Prnjavorska brigada,a prije toga pod komandom Zike Kuzmanovica prvi dobrovoljci iz Vijacana su krenuli u Slavoniju 1991 godine zajedno sa “Vukovima sa Vucijaka”
Nazalost veliki broj njih se nije vratio sa borbene linije,za stvaranje Republike Srpske svoje zivote dalo je ukupno 28 Vijacanaca,a po Gojku Vujcicu koga su Mudzehadini zaklali na Ozrenu 1995 godine snimljen je dokumentarni film RTRS “Ljubi brata svog.